Zgodnie z obowiązującymi przepisami istotą darowizny jest dokonanie nieodpłatnego przeniesienia rzeczy lub praw przez darczyńcę na rzecz obdarowanego. Zgodnie z art. 888 § 1 Kodeksu cywilnego „Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku.” Czy taką umowę można odwołać?
W konsekwencji przedmiotowej umowy darczyńca zbywa prawa do części zgromadzonego majątku na rzecz obdarowanego. Zazwyczaj darczyńcę z obdarowanym łączy szczególna więź, np. pokrewieństwo lub partnerstwo. Kodeks cywilny dopuszcza możliwość odwołania darowizny ze względu na zachowanie obdarowanego wobec darczyńcy lub też trudną sytuację majątkową, w której znalazł się darczyńca. Precyzyjniej, zgodnie z ustawą mowa o „rażącej niewdzięczności” w myśl art. 898 § 1 Kodeksu cywilnego oraz „popadnięciu w niedostatek” zgodnie z art. 897 Kodeksu cywilnego. Na marginesie trzeba wskazać, że darowizna powinna być dokonana w formie aktu notarialnego, a więc pożądane jest zawarcie umowy przed notariuszem, jednakże od powyższego obowiązuje wyjątek, jeśli przyrzeczone świadczenie zostało już spełnione (np. w przypadku podarowania roweru, z którego obdarowany już korzysta, czy narzędzi, które wykorzystuje do pracy).
Do odwołania darowizny dochodzi przez przekazanie obdarowanemu oświadczenia o odwołaniu darowizny. Na podstawie art. 900 Kodeksu cywilnego oświadczenie musi mieć formę pisemną. W dokumencie powinno znaleźć się jasne i precyzyjne oświadczenie o odwołaniu darowizny oraz jego uzasadnienie, a więc wskazanie motywów. W oświadczeniu możliwe jest również zawarcie żądania zwrotu darowanego przedmiotu. Cofając darowiznę, jednocześnie zobowiązuje się obdarowanego do złożenia pisma o zwrotnym przekazaniu przedmiotu darowizny. Jeśli obdarowany nie zgadza się z decyzją, darczyńca uprawniony jest do wytoczenia sprawy sądowej o stwierdzenie obowiązku złożenia przez obdarowanego oświadczenia woli w przedmiocie przeniesienia praw do darowanego przedmiotu samemu darczyńcy.
W gruncie rzeczy umowa darowizny nakłada na obdarowanego swoisty moralny obowiązek wdzięczności wobec tego, kto przekazał mu określony majątek. W konsekwencji odwołanie darowizny z powodu niewdzięczności musi być dokładnie uzasadnione. Jest to zatem sytuacja nadzwyczajna. W przepisach nie zostało sprecyzowane pojęcie rażącej niewdzięczności, jednakże z treści przepisu art. 899 § 2 Kodeksu cywilnego można wyinterpretować wskazówkę, iż za rażącą niewdzięczność należy uznać sytuację, gdy obdarowany pozbawia darczyńcę życia lub powoduje rozstrój zdrowia będący przyczyną jego śmierci. Postępowanie obdarowanego musi być więc zamierzone, celowe, w pełni świadome oraz charakteryzować się uporczywością i silnym ciężarem gatunkowym. Nie może być więc mowy wyłącznie o jednorazowym niepoprawnym zachowaniu, aby aktualne stało się odwołanie uprzednio dokonanej darowizny. W tym zakresie pomocne okazuje się bogate orzecznictwo. Można wskazać na postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 czerwca 2019 r. (sygn. II CSK 673/18), w którym sąd stwierdził, że pod pojęciem rażącej niewdzięczności w rozumieniu art. 898 § 1 KC może podpadać jedynie taka czynność czy zaniechanie obdarowanego, które były skierowane przeciwko darczyńcy ze świadomością i w nieprzyjaznym zamiarze, nie zaś krzywdy niezamierzone, popełnione w uniesieniu czy rozdrażnieniu, wywołanym być może zachowaniem się czy działaniem samego darczyńcy.
Kodeks cywilny przewiduje odwołanie darowizny również z powodu niedostatku darczyńcy. Taka sytuacja jest dozwolona, gdy umowa darowizny już została zawarta, ale jeszcze nie została wykonana oraz jeśli w tym okresie stan majątkowy darczyńcy uległ takiemu pogorszeniu, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych (art. 897 Kodeksu cywilnego). Warto pamiętać, że odwołać darowiznę może nie tylko sam darczyńca, ale w przypadku jego śmierci również jego spadkobiercy. Dodatkowo, jeżeli po wykonaniu darowizny darczyńca popadnie w niedostatek, obdarowany ma obowiązek (w zakresie wzbogacenia, które nastąpiło dzięki darczyńcy) dostarczać mu brakujących do utrzymania niezbędnych środków. Tworzy to też więc swego rodzaju zobowiązanie wobec niego samego. Jeśli nie chce tego robić, może zwolnić się od tego obowiązku, zwracając darczyńcy przekazaną darowiznę.
Po więcej porad z zakresu prawa cywilnego i serdecznie zapraszam pod numerem telefonu 608 499 096 lub adresem mailowym biuro@kancelariaszpak.pl.
r. pr. Marek Szpak
